مبانی جهاد اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم
/ جهاد اقتصادی در قرآن – ۱ /
تجلی توحید در اقتصاد
————————-
از دیدگاه قرآن کریم، تمامی کاینات از جمله انسان، منابع، و ابزارهای تولید مخلوق خداوند علیم و حکیم هستند. قرآن کریم اصرار دارد به انسان بیاموزد و به این نکته توجه دهد که از عوامل زمینه ساز گرفته تا عوامل مباشر در تولید، همه مخلوق اویند:
«هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرَا بَینْ َ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتیَّ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ»[۱]؛ او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می فرستد تا ابرهای سنگین بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آن ها را به سوی زمین های مرده می فرستیم و به وسیله آن ها، آب (حیاتبخش) نازل می کنیم و با آن، از هرگونه میوهای (از خاک تیره) بیرون میآوریم.
«وَ جَعَلْنَا ءَایَهَ النهَّارِ مُبْصرِهً لِّتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّکمُ ْ»[۲]؛ و نشانه روز را روشنی بخش ساختیم تا (در پرتو آن،) فضل پروردگارتان را بطلبید (و به تلاش زندگی برخیزید).
«رَّبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فیِ الْبَحْرِ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ»[۳]؛ پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت درمی آورد تا از نعمت او بهره مند شوید.
«سَخَّرَ لَکمُ مَّا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فیِ الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ»[۴]؛ او آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است، همه را از سوی خود مسخّر شما ساخته است.
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهَِا وَ کلُُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»[۵]؛ او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه های آن راه بروید و از روزی های خداوند بخورید؛ و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.
«أَ فَرَءَیْتُم مَّا تحَْرُثُونَ، ءَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نحَْنُ الزَّارِعُونَ، لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ»[۶]؛ آیا هیچ درباره آنچه کشت می کنید، اندیشیده اید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟ هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده می کنیم که تعجب کنید.
«وَ اللَّهُ خَلَقَکمُ ْ وَ مَا تَعْمَلُونَ»[۷] و خداوند، هم شما را آفرید و هم آنچه را می سازید. هرچند انسان با اراده خود کار می کند، ولی اراده خداوند نیز به آن تعلّق گرفته است؛ او نمی تواند مستقل و بی نیاز از خداوند متعال منشأ اثر باشد و بنابراین، فعالیت های او مستند به خداوند متعال هستند.
«توحید» نه تنها در «تولید» تجلّی میکند، که قرآن کریم در «توزیع» نیز میفرماید: «لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکلُ ِّ شیَ ْءٍ عَلِیمٌ»[۸] ؛ کلیدهای آسمان ها و زمین از آن اوست. روزی را برای هر که بخواهد گسترش می دهد یا محدود می سازد. او به همه چیز داناست.
تفقّه در احکام اقتصادی
در آیات بسیاری رهنمودهای جزئی و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادی وجود دارند که دستورات مختلفی را برای انسان صادر نموده است:
«أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَواْ»[۹]؛ خدا بیع را حلال کرده است و ربا را حرام.
«أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»[۱۰]؛ به پیمان ها (و قراردادها) وفا کنید.
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تجِارَهً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ»[۱۱] ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید، مگر این که تجارتی با رضایت شما انجام گیرد. «أَوْفُواْ الْکَیْلَ إِذَا کلِتُمْ وَ زِنُواْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذَالِکَ خَیرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا»[۱۲]؛ و هنگامی که پیمانه می کنید، حق پیمانه را ادا نمایید و با ترازوی درست وزن کنید. این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.
«وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیَ ْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبیَ وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ»[۱۳]؛ هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است.
«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیهْم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ»[۱۴]؛ و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم.
از سوی دیگر، قرآن کریم بر فهم دقیق و عمیق معارف وحیانی با عنوان «تفقّه در دین» تأکید کرده است: «فَلَوْ لَا نَفَرَ مِن کلُ ِّ فِرْقَهٍ مِّنهْمْ طَائفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فیِ الدِّینِ وَ لِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیهْمْ لَعَلَّهُمْ یحَذَرُونَ»[۱۵]؛ چرا از هر گروهی از آنان (مؤمنان)، طایفه ای کوچ نمی کند (و طایفه ای در مدینه بماند) تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟ شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری کنند.
عملیات اقتصادی؛ مظهری از عبودیت
از دیدگاه قرآن کریم، جهاد و فعالیت اقتصادی و مبادرت به بهره گیری از مواهب طبیعی برای تأمین معاش، میتواند یک عمل عبادی و مظهری از عبودیت خداوند متعال باشد. در سوره «ملک» آمده است: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهِا وَ کلُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»[۱۶]؛ او کسی است که زمین را رام کرد، بر شانههای آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.
جهاد اقتصادی همراه با عدالت
از اهمّ وظایف دولت اسلامی، میتوان اهتمام به برقراری عدالت را ذکر کرد. قرآن کریم به صراحت مأموریت یافتن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله ، بزرگ رهبر جامعه اسلامی، برای برقراری عدالت در بین مردم را در سوره مبارک «شورا» خاطرنشان ساخته است: «أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ»[۱۷]؛ من مأمورم در میان شما عدالت کنم (به عدل و داد رفتار کنم.) مردم نیز موظف به اطاعت از ولیّ امر مسلمانان می باشند: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکمُ ْ»[۱۸]؛ اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را. همچنین حرکت در جهت سیاست ها و برنامه های دولت اسلامی و بذل مساعدت و همکاری های لازم، بخصوص پرداخت مالیات های مقرّر، از دیگر وظایف آنان محسوب می شود: «خُذْ مِنْ أَمْوَالهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم بهِا»[۱۹]؛ از اموال آن ها صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر تا به وسیله آن، آن ها را پاک سازی و پرورش دهی .
………………………………………………………………………………………..
پی نوشت:
[۱]. اعراف / ۵۷
[۲]. اسراء / ۱۲
[۳]. اسراء / ۶۶
[۴]. جاثیه / ۱۳
[۵]. ملک / ۱۵
[۶]. واقعه / ۶۳- ۶۵
[۷]. صافات / ۹۶
[۸]. شوری / ۱۲
[۹]. بقره / ۲۷۵
[۱۰]. مائده / ۱
[۱۱]. نساء / ۲۹
[۱۲]. اسراء / ۳۵
[۱۳]. انفال / ۴۱
[۱۴]. اعراف / ۹۶
[۱۵]. توبه / ۱۲۲
[۱۶]. ملک / ۱۵
[۱۷].شوری / ۱۵
[۱۸]. نساء / ۵۹
[۱۹]. توبه / ۱۰۳
ادامه دارد…